Ланцугі і гарматы. 1507-1514 гг. Частка V (працяг)

Уначы напярэдадні бітвы, калі скончылі доўгую цяжкую пераправу гарматаў, людзей і коней на левы дняпроўскі бераг, ён лёг на кажух, разасланы Зміцерам Дайнебам, і заснуў. І яму ўбачыўся сон. Яму ўбачылася памерлая маці. Яна з’явілася, ціхая, добрая, аднекуль з празрыстага зіхоткага туману.

– Сынок, – дрыготкім голасам сказала яна, – Я не падыходжу да цябе і не кладу свае рукі табе на плечы. Ты разумееш чаму. Але я люблю, я люблю цябе, мой дарагі, мой маленькі Косцік-хвосцік. Ты гэта ведаеш. На маім целе дванаццаць крывавых ранаў-язваў. Сынок, прашу цябе – зрабі так, каб заўтра на маім целе і ў маім сэрцы не ўспыхнула яшчэ адна рана, трынаццатая.

Прамовіўшы такое, маці знікла, як лёгкае начное воблака. А ён ускрыкнуў, гукнуў яе і прачнуўся.

Перад пачаткам злой сечы прайшлі малебены на тым і другім баку. Маліліся маскоўскія праваслаўныя, каталікі, вернікі грэцкага закону з Вялікага княства Літоўскага, вуніяты. Прасілі перамогі. Не хацелі смерці або калецтва.

Незадоўга перад гэтым сын баярскі з Мурама Аляксей Гарэлаў паіў каня ў рэчцы. Якраз ішла з ношкаю травы за плячыма вясковая кабета.

– Как деревушка зовется? – спытаў у яе Гарэлаў.

– Пашына, – адказала кабета.

– А речушка?

– Крапіўна.

– Небось, крапивой вся заросла? – пажартаваў сын баярскі.

– Ды не, – спынілася, скінула ношку з плячэй кабета, – Яна кроў людскую будзе піць. А поле гэтае, – яна зірнула ўдалеч, дзе ўсё аж кіпела ўзброенымі людзьмі, – было чыстае-чыстае, а будзе крумкачыстае.

Не ўсё са сказанага зразумеў сын баярскі Аляксей Гарэлаў, але задумаўся.

Між тым гетман Канстанцін Іванавіч Астрожскі, седзячы на сваім буланажоўтым дрыкганце, гледзячы праз поле туды, дзе пагрозна шырылася, набухала аграмадзіна варожага войска, думаў пра жонку і сына. Уласнай рукою ён напісаў 8 красавіка 1514 года: “Зразумела, што няма на гэтым свеце нічога пэўнага, чымся смерць. Калі са мною з дапушчэння Пана Бога здарыцца якая прыгода на службах гаспадарскіх альбо давядзецца сысці з гэтага свету, запісваю жонцы маёй княгіні Тацяне Сымонаўне вена 1000 коп грошай літоўскай манеты, на зАмку маім Тураве, і на ўсіх дварах, і на ўсіх сёлах”.

Чаму гэта ўспомнілася зараз, вось тут? Палзьмуў блізкі вецер смерці, калі ў кожнае імгненне можна “сысці з гэтага свету”?

Ён высока ўзняў гетманаву булаву, каб бачылі ўсе.

– Паны-брацці! – зычна выгукнуў ён, прыўстаўшы ў страмёнах, – Вось і надыйшоў наш час. З неба глядзіць на нас Бог. І глядзяць продкі нашыя. Мы з вамі на сваёй зямлі, на сваім полі. Вораг хоча адабраць усё гэта. Абаронім Айчыну! Напоўнім сэрцы агнём, жалезам і верай! Не бойцеся смерці! Уперад, паны-брацці!

Грымнулі бубны. Затрубілі сурмы. Затрапятаў пад парывістым ветрам чырвонага колеру сцяг са срэбнай выяваю “Пагоні” на адным баку, з Багародзіцай, што трымае на руках дзіцятку Езуса, на другім. На доўгіх дзідах вершнікаў узвіліся сцяжкі-прапарцы, дзе на белым полі перакрыжоўваліся вузкія чырвоныя палоскі.

– З Богам! За Вялікае княства! За Ліцвінію! – крыкнуў ротмістр Марцін Жабыка-Жэмба, узвіўшы над галавой доўгі буздыган. Конныя палкі павольна, нібы разаграваючыся, крануліся з месца. Так з узгоркаў пачынаюць марудліва каціцца пры першым штуршку землятрусу цяжкія валуны.

Полк правай рукі маскоўцаў на чале з Міхаілам Булгакавым-Голіцам ударыў з усяго маху ў ліцвінскую жалезную сцяну. Па ўсім полі пайшоў рэзкі металёвы пошчак. Хруснулі дзіды. Пакаціліся шчыты. Дзіка заіржалі параненыя коні. Пачуліся першыя чалавечыя стогны і перадсмяротнае хрыпенне.

Булгакаў-Голіца пачаў абцякаць харугвы Астрожскага і заходзіць у тыл. Беглі, храплі коні. Пена белымі клубкамі кацілася з ноздраў. Ды тут цяжкая кавалерыя Яна Сампалінскага, як востры жалезны клін, упілася збоку. Доўгія бязлітасныя дзіды пранізвалі маскоўцаў навылёт, сцягвалі, здзіралі з сёдлаў і коней. Пакаціўся такі ляскат, такі нясцерпны грукат, што заклала ўвушшу. Густа, як смяротны дождж, ляцелі з лукаў стрэлы. Звінелі шаблі. Грымелі рушніцы, білі ва ўпор па чалавечых тварах.

Конніца памешчыкаў Шалонскай пяціны ад такога жорсткага ашаламляльнага ўдару адляцела ўбок, як адлятаюць ад цвёрдай камяністай зямлі дажджавыя бурбалкі. Ды Булгакаў-Голіца быў не з тых, хто пачынае хукаць на першую ж рану.

– За мной! – гаркнуў плячысты чарнабароды князь, крута ламануў каня, стаптаў ім, зламаў, збіў з ног ліцвінскага пешца. Але той, лежачы на спіне, паспеў пырнуць дзідай, і з конскага жывата хлынулі цёплыя сінія кішкі. Булгакаў-Голіца, мацюкаючыся, ускочыў на новага каня. Памешчыкі паімчаліся ў атаку за сваім грозным ваяводам. Яны ляцелі проста на ліцвінскіх і польскіх вершнікаў. Ды тыя ў адно імгненне шуганулі ў два бакі і быццам рэзка расчынілі дзверы, за якімі шчыльна стаялі пешцы з рушніцамі ў руках. Грымнуў залп, зрэзаў памешчыцкую конніцу.

– Гэй! Вось цяпер наперад, дзеці! – загучаў, высока ўзляцеў над галовамі войска, над шышакамі і саладамі, над скрываўленымі мячамі і шаблямі, над полымем і дымам, над крыкамі і стогнамі ўладны і звонкі гетманаў голас, – Смела ў бой! Вораг ужо млее! Успомніце Альгерда і Вітаўта! Успомніце Гедыміна! Будзьце мужамі, мілыя браты! Вораг ужо збіўся ў кучу! Нам дапамагае Бог! Ён з неба шле нам абарону! Мы пераможам! Стаўлю сваю галаву ў ахвяру! Першы іду на ворага з шабляй, каб яе скрывавіць!

Цвёрдыя рэзкія словы, кароткія сказы быццам праколвалі дымнае гарачае паветра. Яны былі тымі вогненнымі малаткамі, якімі куюцца перамогі. Яны даходзілі да кожнага вуха і сэрца.

Шырокая сакрушальная рака ліцвінскай конніцы, равучы, галёкаючы, з усяго лёту ўдарыла па палку правай рукі Міхаіла Булгакава-Голіцы і амаль увесь пасекла на крывавыя шматкі, раскідала, утаптала ў зямлю, знішчыла.

Вялікі ваявода Іван Андрэевіч Чаляднін уважліва сачыў за бітвай, хмурыўся, цямнеў тварам, кусаў губы, але не зрушваў свае палкі з месца, не спяшаўся дапамагчы Булгакаву-Голіцу. Што бушавала ў ягонай душы невядома. Паміралі на ягоных вачах маладыя дзеці баярскія, аддавалі Богу душу, а ён, Чаляднін, стаяў на адным і тым жа месцы, як камень.

Нарэшце сваім палком левай рукі, што стаяў каля вёскі Рукліна, і ў якім былі памешчыкі Абанежскай пяціны і мяшчэрскія татары, ён ударыў па праваму крылу войска Канстанціна Астрожскага. Са смяротным віскам паляцелі дзюбатыя татарскія стрэлы, шмат каму панеслі балючую рану, а то й смерць.

Пахіснуліся, сталі пакрысе падавацца назад шляхецкія харугвы. Надта пякуча раскручваўся бой. Але няўтомна грымеў і грымеў голас Канстанціна Іванавіча Астрожскага:

– Наперад, дзеці! Будзьце мужнымі ў мужным целе!

Хіба можна было адступаць пасля такіх гетманавых слоў?

Аршанская харугва лоб у лоб сышлася з памешчыкамі Абанежскай пяціны. Тыя былі шыракагрудыя, барадатыя, у кальчугах, з сякерамі і лукамі. Як жахлівыя маланкі, бліскалі ў моцных руках вострыя сякеры. Зазяваешся, затрымціш на хвілінку, і пакоціцца твая галава, як качан капусты, пад цяжкія сляпыя конскія ногі. Ды аршанцы былі больш вёрткія, больш спрытныя. Нездарма Жабыкі-Жэмбы, бацька і сын, ганялі іх на баявых трэніроўках да сёмага поту. Яны з развароту секлі маскоўцаў шаблямі, з сядла стралялі ва ўпор з рушніцаў.

Марцін засунуў за пояс свой ротмістраў буздыган, выхапіў з похваў шаблю. Кожная жылка цела напружана трапятала. Вось убачыў як ускінуў круглы лук мяшчэрскі татарын і хвастануў па смуглай шыі шабляю:

– Будзеш ведаць, як у чужую рэпу лазіць!

Збоку, ашчэрыўшы зубы, люта ўзмахнуў чырвонай сякераю абанежскі памешчык. Ды Марцін імгненна прыгнуўся, і сякера глуха свіснула зверху ледзь не зачапіўшы спіну. Абанежац страціў раўнавагу, усім сваім агромністым тулавам пачаў валіцца на Жабыку-Жэмбу. Марцін сустрэў яго левым плечуком, а правай рукою па эфес увагнаў, усадзіў сваю шаблю ў мяккі памешчыцкі жывот. Ручаём ударыла кроў.

Некаторым татарам і дзецям баярскім удалося ўклінніцца, уварвацца ў ліцвінскія шэрагі сажняў на дваццаць-трыццаць. У гэтую шчыліну, як навальнічны ручай, хлынулі маскоўцы. Хто-кольвечы з пешцаў-латнікаў пабег, паказаў зад. І тут на падводу вагенбурга ўскочыла вельмі маладая, вельмі прыгожая ці дзяўчына, ці маладзіца ў бліскучай кляпанай з металёвых колцаў кальчузе з сякеркаю-кляўцом у руцэ. Чарнявыя доўгія валасы ўзвіхурваў вецер.

– Стаяць! – звонка і ўладна крыкнула яна перапалоханым пешцам, – Ні кроку назад! Я – Еўрапейка!

Яна саскочыла з падводы, нахіліўшы галаву, раз-пораз змахваючы з вачэй струменістыя пасмы валасоў, адважна пайшла насустрач маскоўцам. І ўсе з найвялікшым здзіўленнем убачылі як ёй на плячо раптам сеў арол, вялізны, грозны. Яна нават пахіснулася. Адкуль узялася ў гэтым смяротным вэрхале дзіўная птушка? Адразу ж за Еўрапейкай, абганяючы яе, рынуліся натоўпы ліцвінаў. Зазвінела, рэзка і адчайна, жалеза. Загрукалі аб шчыты мячы і сякеры. Узвіўся дзікі нечалавечы крык.

Зося, адчуваючы як вырываецца з грудзей сэрца, ішла па крывавым бясконцым полі і ці то смяялася, ці то плакала. Яе абганялі, штурхалі локцямі. Каля яе падалі, зноў усхопліваліся, беглі ўперад, сціскаючы ў руках бязлітасную чырвоную ад цёплай крыві зброю. Але яна як бы існавала ў іншым вымярэнні. “Кастусёк, маленькі хлопчык мой, што ты робіш зараз?” – думала яна пра сына.

Раптам з імглы, аднекуль у яе з-пад ног пачулася:

– Добей меня.

Голас быў слабы, жалобны. У ім была пакута.

Зося ўздрыгнула, прыпынілася. На зямлі ляжаў масковец, сын баярскі, вельмі малады і вельмі прыгожы. З вялізнай чорнай дзіркі-раны на грудзях цякла кроў праз прабітую цяжкой дзідай кальчугу.

– Я Алексей Горелов, сын боярский из Мурома, – стагнаў ён, – Добей меня.

Зося нахілілася над параненым.

– Будет поле крумкачистое, – раптам загаварыў ён, і Зося падумала, што ён вар’яцее.

Сын баярскі расплюшчыў мутныя ад болю вочы, убачыў яе, уздрыгнуў, прашаптаў:

– Ты баба? Нет. Ты – ведьма.

І страціў прытомнасць.

– Занясіце параненага ў вагенбург, – сказала Зося грэкам Стэліёсу і Рагірасу, што ўвесь час былі побач з ёю, ахоўвалі яе.

Тым часам вялікаму ваяводу Івану Андрэевічу Чалядніну падалося, што ён перамагае ў гэтай бітве. Конніца гетмана Астрожскага спынілася, закруцілася на адным месцы. Так круціцца воўк, якому зламалі хрыбетнік.

– Поддать жару! Поддать жару! – крычаў узрадаваны Чаляднін сваім ваяводам, – Еще поддать!

І ўрэшце не вытрымаў, выхапіў шаблю, ударыў каня шпорамі, ірвануўся ўперад з лютым крыкам:

– За мной!

Тысячы й тысячы дзяцей баярскіх і памешчыкаў паімчаліся за ім. Загула зямля. Камякі здратаванай зямлі пырскалі з-пад капытоў. “Не напрасно я выжидал”, – думаў шчаслівы вялікі ваявода, махаючы шабляй і падганяючы каня. Ляцеў у твар вецер. Ляцела ў рукі залатая птушка баявой удачы.

Конніца Астрожскага ўсёй сваёй масаю пачала адступаць, ліхаманкава азіраючыся, сцёбаючы коней. Было ўражанне, што на ліцвінаў напаў нейкі ўсеагульны страх, сляпы, няўтрымны.

– За мной! – крычаў-спяваў Іван Андрэевіч Чаляднін, – Доставайте припасенные веревки! Будем вязать эту сволочь!

І раптам гетман Канстанцін Астрожскі ўскінуў уверх сваю булаву. Ускінулі ўверх буздыганы-шастапёры ягоныя палкоўнікі і ротмістры. Гэты аднаімгненны рэзкі рух-сігнал разламаў конніцу, распалавініў на дзве часткі, раскідаў у два бакі. І быццам расчынілася велізарная брама, брама смерці. Проста ў вочы маскоўскай конніцы гнеўна глянулі дулы гарматаў і рушніцаў. І проста ў вочы грымнуў залп. Гарматы (сотня? дзве?) ударылі гарачымі ядрамі ва ўпор, па-жывому. Пеканулі рушніцы бязлітаснымі раямі свінцовых куляў. Нельга, немагчыма было прамахнуцца, і ўвесь бязлітасны смяротны метал прагна ўпіўся ў чалавечыя і конскія целы, знайшоў сваю ахвяру. Пырскнула ва ўсе бакі крывавае мяса...

Маскоўскае войска, хвіліну-другую назад такое адважнае і непераможнае, спатыкнулася на роўным месцы, развярнулася і кінулася на ўцёкі, пакідаючы за сабою горы трупаў. Дарэмна Іван Чаляднін прасіў, умольваў спыніцца. Дарэмна ён плакаў ад бяссілля. Кожны ратаваў сябе. Хто імчаў на кані. Хто, страціўшы каня, бег. Хто кавыляў, заціскаючы рану. Скакалі ў рэчку Крапіўну, захлыналіся, тапіліся ў чырвонай ад крыві вадзе.

Канстанцін Астрожскі ў нейкі міг спыніў узбуджанага каня, глянуў на неба, перахрысціўся, сказаў:

– Ці добра табе там, у нябёсах, мама? Бачыш – я не прычыніў табе новую рану. Я адпомсціў. За цябе. За такіх, як ты. За Вядрошу.

Усплыў месяц, журботным вокам глянуў на заціхлае поле. “Толькі ноч і лясы спынілі гэтае вынішчэнне”, – праз колькі гадоў напіша пасол германскага імператара да Васіля Трэцяга барон Сігізмунд Герберштэйн.

На наступны дзень лічылі страты і святкавалі перамогу. Маскоўцаў палегла каля 40 тысячаў. У палон трапіла 5 тысячаў. Між імі Іван Чаляднін і Міхаіл Булгакаў-Голіца, 8 вярхоўных ваяводаў, 37 водцаў трохі ніжэйшага рангу, 2 тысячы дзяцей баярскіх. Шмат гадоў будуць сядзець яны ў няволі, бо Васіль Трэці скажа: “Для меня пленные не существуют”. Нешта падобнае крыху пазней казаў генералісімус Іосіф Сталін.

З боку пераможцаў, як пісаў гісторык Марцін Бельскі, загінула чатыры знатныя паны і рыцараў каля 500 чалавек. Шмат палегла простага люду, ды іх, як звычайна, ніхто не лічыў.

У Воршы адзначалі перамогу. Паставілі сталы проста на вуліцах і ў дварах. Канстанцін Астрожскі пасадзіў каля сябе палонных маскоўцаў, шчодра іх частаваў.

Палеманісты, вясёлыя, радасныя, шчаслівыя, бо ў бітве ўсе ацалелі, і толькі Фадзея Дрыкаловіча злёгку параніла, сядзелі за даўжэзным сталом, пілі віно, крычалі віваты, спявалі. Андрэй Шаціла, вясёлы, шчаслівы, ужо п’яны, сядзеў поруч з Палутай Валадкевічанкай, моцна абдымаў яе, цалаваў, крычаў верш:

Я – Андрэй. А яна – Палута.

Наша сэрца каханнем скута.

У нас адбылася сустрэча з сустрэч.

У пана з похваў выпаў меч.

У панны з шыі ўпалі маністы.

Будуць дзеткі – палеманісты!

Палута ззяла ад шчасця, цвіла.

Потым з кубкам у руках узняўся Мацей Кветка, сказаў:

– Мы перамаглі. І гэта вельмі добра, панове. Пройдзе сто, пяцьсот гадоў, а бітву гэтую людзі не забудуць, бо біліся мы за сваю родную зямлю.

– Пяцьсот гадоў! – вохнула Зося і паклала сваю галаву на Марцінаў плячук, – Калі ж гэта будзе?

– У 2014 годзе, – падлічыў Марцін.

– Няўжо наступіць год такі?

– Наступіць, Еўрапеечка, наступіць, – засмяяўся Марцін і пацалаваў жонку.

А Мацей Кветка казаў далей:

– Мы чулі, як гавораць: “Два Рымы падоша, трэці, гэта значыць, Масква, стаіць, а чацвертаму ніколі не быць”. Ці не занадта самаўпэўненыя словы? Але паглядзім-паглядзім. Усё ў руках Божых. Са свайго ж боку скажу: было два Канстанціны – Канстанцін Вялікі і Канстанцін Палеалог. Ёсць Канстанцін трэці. Ён сёння знаходзіцца між нас. Гэта слаўны гетман князь Канстанцін Іванавіч Астрожскі.

Пры такіх словах усе апантана ўскочылі са сваіх месцаў, узнялі звонкія кубкі. Пачуліся дружныя віваты.

– Але, – прадоўжыў прамову Кветка, – дазвольце мне, шаноўныя панове, запэўніць усіх вас, што нашая зямля Ліцвінія народзіць новых Канстанцінаў. Ды якіх! Я ўжо бачу праз туман часу (не буду тлумачыць, як гэта мне ўдаецца), што яшчэ з’явіцца Канстанцін-Кастусь Каліноўскі. Так-так. Хоць пры нараджэнні яго запісалі Вікентам, ды ў памяць народную ён увойдзе Канстанцінам – Кастусём, змагаром за волю народную і душу. І яшчэ я бачу аднаго вялікага Канстанціна. Канстанціна Міцкевіча –Якуба Коласа. Слава ім усім!

Адгрымела вялікая бітва. Адпалала восень. Белым халодным колам прыкацілася зіма. Зося, Марцін і Кастусёк сядзелі каля вялізнага каміну ў сваім маёнтку ў Адроўскім сяльцы, пазіралі на полымя. На вуліцы трашчаў люцейшы мароз, а тут было цёпла і ўтульна. На сцяне, побач са святымі абразАмі, вісеў залаты штандар Дваццатага Маланкападобнага Рэйнскага Легіёна. Водсвет ад агню трапятаўся на ім, і штандар быў, як жывы. Катусёк паглядзеў на штандар. Хлапчук ужо ведаў, чуў пра слаўную зямлю Ліцвінію, пра ейных адважных рыцараў і такіх жа адважных паэтаў, ды яму хацелася ведаць яшчэ болей і ён спытаў у маці:

– Мама, а хто такія палеманісты?

Зося прыгарнула сына да сябе, сказала, пазіраючы на гудлівае віхурыстае полымя:

– Гэта вельмі добрыя, вельмі разумныя і справядлівыя людзі. Падрасцеш – сам станеш палеманістам. Гэта сябры нашай з бацькам маладосці, вечныя незабыўныя сябры. Любі сваё, і не захочаш красці чужое. Вось як думалі, як жылі і як жывуць яны.

Раптам пачуўся рэзкі стук у ваконную шыбіну, ад якога ўсе ўздрыгнулі. Кастусёк прыціснуўся да маці. Марцін асцярожна падыйшоў да марознага вакна, глянуў у яго і, уміхнуўшыся, падбег да дзвярэй, шырока іх расчыніў. На парозе стаяў Хлопчык з залатым зубам, пазіраў на ўсіх мудра і даверліва.

– Ад вялікага марозу і холаду прачнуўся і збег са свайго берлагу мядзведзь. А ён, Хлопчык з залатым зубам, пайшоў з лесу да сваіх сяброў, – прачытаў ягоныя думкі Марцін Жабэка-Жэмба, крыху памаўчаў і весела сказаў:

– Чаго стаіш у парозе? Лезь, малюк, на гарачую печ пад цёплы кажух.

Вось і канец гэтаму аповяду. Бог дасць, будуць новыя. Дзякуй табе, жыццё, за тое, што ты не спыняешся.

Пачатак тут

Леанiд Дайнека

Урывак з раману "Назаві сына Канстанцінам"

2007 г.